4. تأثیر ماهواره بر فرهنگ و هویّت اجتماعی
پس از ورود تلویزیون های ماهواره ای به فضای فرهنگی جوامع به ویژه جوامع درحال توسعه ، جامعه شناسان به آثار و پیامدهای آن توجه کردند و نشان دادند که آثار آن بر جامعه و تغییر و تحولاتی که قادر است بر روی جامعه و فرهنگ آن انجام دهد متفاوت است.
سوال این است که آیا میان افرادی که از ماهـواره استـفاده نمـی کنند، با افرادی که کم استفاده می کنند و افرادی که استفاده زیاد می کنند تفاوت وجود دارد؟
این رسانه در کشور ما تابع وضعیت دوگانه جغرافیایی وتفاوت فرهنگی است. نگاهی به بخش عظیمی از برنامه های تلویزیون ماهواره ، که مخصوص جوانان است، نشان می دهد که این محصولات چگونه در کار تولید شکلی آرمانی از زندگی هستند. به طوری که هویت فردی و اجتماعی در گروه های اجتماعی که زیر نفوذ این وسایل ارتباطی اند ، در مسیر فرا ملیتی کردن فرهنگ مردم و متزلزل و دگرگون نمودن این فرهنگ حرکت می کند. مفهوم سرمایۀ فرهنگی ، به عنوان بخشی از ترجیحات ، انتخاب ها ، سلائق ذوقی و تعلقات ، یکی از عناصر فرهنگی هویت اجتماعی است ، که بنا به مفروضات این مطالعه ، بخش مهمی از سرمایۀ فرهنگی ، در جوامع معاصر که زیر تأثیر فرایند جهانی شدن در سایۀ رشد و گسترش وسایل ارتباط جمعی است از برنامه های شبکه های تلویزیونی ماهواره ای نشأت می گیرد. این شبکه ها عبارت اند از شبکه های خارجی با برنامه های متنوع علمی ، تحقیقاتی ، ورزشی ، تفریحی ، تجاری ، در شبکه های فارسی زبان که سرمایۀ فرهنگی تماشاگران خود را بر اساس خواستگاههای بیگانه تأمین می کنند.
در این راستا نتایج تحقیقی نشان می دهد که دانشجویان دختر و پسری که از ماهواره استفادۀ کم یا زیادی می کنند دارای سرمایه فرهنگی متمایز تر و متفاوت تر ، نسبت به دانشجویان دختر و پسری که از ماهواره استفاده نمی کنند هستند. به عبارت دیگر ذوق وسلیقۀ هنری به عنوان منبعی برای تغییر هویت اجتماعی است. بنابراین جوانان دانشجویی، که در دورۀ انتقال به بزرگسالی و بلوغ اجتماعی قرار دارند، زیر تأثیر برنامه های شبکه های تلویزیونی ماهواره ای قرار می گیرند و به همین دلیل دغدغۀ هویت وتمایز برای آنان مسئله ای حساس واساسی نشو و نما می کند و می توان چنین انتظار داشت که در این دورۀ سرشار از ابهام در سبک زندگی و الگوهای فرهنگی باشند. در این بین میزان اهمیتی که دختران و پسران به مقوله های مختلف مدیریت رفتار خویش می دهند به گونه ای متفاوت است.
اگر شیوه های مدیریت رفتار را به مثابه روشنی برای به نمایش درآوردن هویت فردی و اجتماعی بدانیم، می توانیم تفاوت های فوق را به صورت فرضیه ای توضیح دهیم. با توجه به مفهوم «نمایش» واضح است که تنها قسمت های ظاهری رفتار؛ (هرآنچه که طبق فرهنگ یک جامعه مانند لباس پوشیدن و سبک گفتار و ..) رؤیت می شود که کانون فعالیت اجتماعی نیز محسوب می شود. بدین معنا که دانشجویان پسر و دختری که از ماهواره استفاده کم یا زیاد می کنند اهمیت بیشتری به تغییر رفتار خویش بر مبنای دستاوردهای ماهواره ای می دهند و از این طریق هویت اجتماعی متمایزی در زمینۀ پوشش، آرایش، مد و کلاً مدیریت بدن خویش پیدا می کنند که به طبع با ارزش ها و هنجارهای جامعه واقعی فرد متمایز است. در نتیجه این دوگانگی ساختاری رسانه ها، دوگانگی ساختار اجتماعی و نا بسامان شدن جامعه و به ویژه متزلزل شدن بنیان های دینی و اعتقادی نسل جوان متظاهر می گردد. چرا که رسانه های مذکور نوعی مناسبات جدید ایجاد می کنند که در این مناسبات انسان ها بیش از پیش گوشه گیر، منزوی و کم تحرک شده و به تدریج از زمینۀ عملی و واقعیت های زندگی خود دور می شوند.
از سوی دیگر در توجه به چگونگی ارتباط میان استفاد از برنامه های ماهواره ای و میزان دینداری پاسخگویان به داده های تحقیقات می توان نتیجه گیری کرد به نسبت افزایش استفاده از برنامه های شبکه های تلویزیونی ماهواره ای میزان دینداری کاهش می یابد. بدین معنی که دانشجویان دختر و پسری که از ماهواره استفاده کم یا زیاد می کنند دارای دینداری ضعیف تری نسبت به دانشجویان دختر و پسری که از ماهواره استفاده نمی کنند هستند. این در حالی است که در داخل ایران تعداد کثیری از خانواده ها به رسانه های نوین اطلاعاتی و ارتباطی به ویژه شبکه ی ماهواره ای دیجیتال خارجی و فارسی زبان دسترسی دارند و از برنامه ها استفاده می کنند. مسئلۀ مهم در اینجا این است که از این عده، بیشترین افرادی که از این برنامه های شبکه های ماهواره ای استفاده می کنند نوجوانان و جوانان هستند. بیشتر آنان در سنین رشد و مراحل شکل گیری هویت فردی و اجتماعی اند که در معرض برنامه های شبکه های ماهواره ای قرار می گیرند. آنان به تدریج دغدغه ها، ذهنیت، هویت، شخصیت و مسائل مشابه مطرح در برنامه های این شبکه های ماهواره ای را که عمدتاً مبتنی بر مسائل افراد و جوانان کشورهای توسعه یافته است، پیدا خواهند کرد و در اجتماع مجازی با آنان یکپارچه و متجانس خواهند شد.
از اینرو در مدار توجه به آسیب های ناشی از تماشای برخی برنامه های ماهواره ای؛ اقتدار خانواده سنتی، که هنجارها و ارزش های این خانواده یکی از مؤلفه های تعیین کنندۀ نظام شخصیتی و هویتی بوده است، تضعیف می شود و با دگرگونی این نهاد ناشی از استفاده از برنامه های شبکه های تلویزیونی ماهواره ای و به موازات بی ثبات شدن تمامـی شالوده های ساختـاری هویت فردی و اجتماعی می توان چنین نتیجه گرفت که پیامدهای مهمی در تعریف هویت اجتماعی افراد از هویت خویشتن وعدم انسجام هویت اجتماعی افراد در پی دارد. لذا در جوامع معاصر، جوانان، فرایند اجتماعی شدن را خارج از الگوهای سنتی خانوادۀ پدرسالار و بیشتر زیر تأثیر رسانه ها می گذرانند و از همان سنین آغازین با لزوم انطـباق با وضعیت های دگرکون شده و نقش های متفاوت بزرگسالی مواجه می شوند.
از منظر جامعه شناسی، فرایند جدید رسانه های به ویژه برنامه های شبکه های تلویزیونی ماهواره ای تا حدودی هنجارهای نهاد خانواده پدرسالار را کم رنگ و نقش های درون خانواده را متنوع کرده است. تحول در خانواده سنتی به صورت فزاینده ای ابعاد مختلفی از آن را دربر می گیرد. چراکه خانواده سنتی و هنجارها و ارزش های آن به عنوان یکی از مؤلفه های تعیین کنندۀ نظام شخصیتی و هویتی افراد تحت تاثیر قرار گرفته است. در نتیجه تضیف یا دگرگونی این نهاد به موازات بی ثبات شدن تمامی شالوده های هویت فردی و جمعی می تواند پیامدهای مهمی در «باز تعریف» و نبود انسجام هویت ها به ویژه هویت اجتماعی جوانان داشته باشد. بدین معنا که بین میزان پذیرش اقتدار خانواده سنتی در بین دانشجویان دختر و پسری که از ماهواره استفاده نمی کنند با دانشجویان دختر و پسری که از ماهواره استفاده کم یا زیادی می کنند تفاوت معنا داری وجود داشته است. یعنی دانشجویان دختر یا پسری که از ماهواره استفاده کم یا زیادمی کنند نسبت به دانشجویان دختر یا پسری که از ماهواره استفاده نمی کنند پذیرش کمتری از ایدئولوژی و اقتدار خانواده سنتی دارند. لذا این تحولات در درون خانواده سنتی زیر تأثیر استفاده از برنامه های شبکه های تلویزیونی ماهواره ای نگرش ها و ارزش های بنیادی خانواده سنتی را دچار تحول و دگرگونی می کند.
بنابراین در دنیای کنونی مفهوم طبقه یا پایگاه "اقتصادی – اجتماعی" یکی از مناقشه های عمدۀ جامعه شناسی معاصر این است. در این رابطه، می توان گفت که موقعیت اقتصادی یا سرمایۀ اقتصادی قدرت؛ در حال از دست دادن تبیین و جایگاه خود در هویت بخشی به کنشگران جامعه است. به عبارت دیگر، گروه بندی های مبتنی بر فعالیت های تولیدی و شغل و موقعیت اقتصادی نمی تواند تشابه و تفاوت در خصوصیات فرهنگی، اجتماعی، رفتاری، اعتقادی و هویتی را توضیح دهد. از اینرو امروزه سخن گفتن از خصوصیات فرهنگی، عقاید و ارزش ها و رفتارها و نگرش های متمایز گروه های اجتماعی(که بر مبنای برنامه های ماهواره ای شکل گرفته است)، به معنای سخن گفتن از « هویت اجتماعی » افراد و گروه هاست. به هر حال این واقعیت پذیرفتنی است که در دورۀ مدرنیته با دگرگون شدن نقش عوامل ساختاری چون پایگاه اقتصادی - اجتماعی و سرمایۀ اقتصادی؛ شالوده های سنتی جامعه به شدت تضعیف شده و مراجع هویت ساز غیر سنتی مانند ماهواره ها در شکل دهی به هویت اجتماعی افراد از طریق فرهنگ سازی و تحولات فرهنگی نقش بزرگی را ایفا می نمایند. لذا مشاهده می شود بین هویت اجتماعی دختران دانشجو و پایگاه اقتصادی - اجتماعی و سرمایه فرهنگی آنها تمرکز و یکپارچگی چندانی مشاهده نشده و رفتارهای فرهنگی در ابعاد مختلف به سوی بحرانی شدن وضعیت خانواده ها در حرکت است. یعنی می توان گفت در جامعه در حال گذار ما؛ تعلقات اجتماعی و طبقاتی و ساختارهای انتسابی سنتی نمی توانند نقش اساسی را در شکل دهی به هویت اجتماعی دختران و پسران دانشجو به عهده گیرند. از اینروست که بین ارزش ها و هنجارها مورد قبول والدین با ارزش ها و هنجارهای متفاوتی که در سطح جهانی تبادل اطلاعـات می کنند مغایرت ها و اختلافات شدیدی وجود دارد که این وضعیت در نگرش به فرهنگ سنتی و کارکردهای دینی خانواده ها مساله آفرینی می نماید.